TEME IZ PSIHOLOGIJE, SOCIJALNOG RADA I DEFEKTOLOGIJE -

Zdravstvena psihologija

„Često je manje važno koju bolest ima čovek, nego koji čovek ima bolest.“
Hipokrat, otac medicine

Poslednjih nekoliko decenija, u SAD (1978.god) i u zemljama zapadne Evrope, a gotovo paralelno i kod nas, dolazi do proširenja područja istrazivačkog rada i praktične primene psihologije.

Nastala je nova naučna disciplina - zdravstvena psihologija, koja predstavlja „skup doprinosa psihologije razvijanju i održavanju zdravlja, prevenciji i tretmanu bolesti i identifikaciji etioloških i dijagnostičkih korelata bolesti, zdravlja i srodnih disfunkcija„ (Matarazzo, 1980.).

Može se izdvojiti nekoliko osnovnih uticaja koji su pogodovali razvoju nove naučne discipline:

• razvoj holističkog pristupa stvarnosti, čoveku i bolesti sa predominacijom integrativnog metoda
• dostignuća u razvoju medicinskih nauka
• razvoj psihologije, posebno kliničke psihologije i psihoterapije.

ad 1. U okviru holističkog pristupa čovek i svet oko nas su shvaćeni kao sistemi hijerarhijski organizovanih podsistema. Čovek i njegovo ponašanje izloženi su delovanju mnogih uticaja, te se ni bolesti više ne shvataju jednodimenzionalno s obzirom na uzrok. Zdravlje se ne smatra statičnim, već procesom u okviru kojeg prirodno dolazi do faza destabilizacije. Fleksibilnost sistema omogućava adaptaciju na nove okolnosti, a međusobni uticaji i efekti povratne sprege impliciraju da pojedinac ima mogućnost delovanja i da je velikim delom odgovoran za svoje zdravlje.

ad 2. Razvoj tehnologija i opšti razvoj nauka menjaju slike zdravlja i bolesti. Menjaju se uzroci i strukture bolesti, razvoj medicinskih nauka ide u pravcu primene sofisticirane tehnologije i visoko specijalizovanih znanja.

Broj infekcijskih uzoraka bolesti u odnosu na druge se smanjuje. Zarazne bolesti su stavljene pod kontrolu i pojavljuju se retko. Traumatski uzroci bolesti su u porastu usled sobraćajnih udesa i drugih nesreća. Dok se ranije govorilo o problemima gladi i neuhranjenosti, sada se govori o problemima nastalim zbog gojaznosti.

Opšti tehnološki razvoj praćen je promenama načina i tempa života i povećanim zahtevima u odnosu na pojedinaca koji ljudski organizam sa teškoćom prati.

Udeo kratkih i akutnih bolesti smanjuje se u korist hroničnih i degenerativnih.

Primena visoke tehnologije u medicini pogoduje parcijalnom pristupu lečenju. Pacijent je sve više izložen nizu manje ili više invanzivnih dijagnostičkih procedura. Dijagnostičar svoj sud zasniva na nalazu pretraga dok je subjektivni doživljaj pacijenta u drugom planu. Međutim, svaka organska bolest uz objektivne organske teškoće uzrokuje i promene psihičkog stanja obolelog. Sistem je u stanju destabilizacije. Podsetimo se, u ovom kontekstu, definicije SZO koja zdravlje definiše kao „stanje kompletnog fizičkog, mentalnog i socijalnog blagostanja, a ne samo odsustvo bolesti“ (1948.).

ad 3. Izrastajući iz svojih tradicionalnih okvira, klinička psihologija je proširila svoj predmet interesovanja izvan psihijatrijskih ustanova. Predmet njenog interesovanja postali su i psihopatološki entiteti kod somatskih oboljenja. Znanja iz oblasti psihoneuroimunologije, teorije ličnosti, niz praktičnih psihoterapijskih tehnika, nalaze široku primenu u tretiranju različitih telesnih i psihičkih simptoma.

Prodor psihologije u somatsku medicinu baziran je na potrebama savremenog čoveka, aktuelnom konceptu zdravlja i bolesti i nivou razvoja obe naučne discipline. Dobrobiti su višestuke i mogu se realizovati na više nivoa: na nivou preventivnog rada, u procesu dijagnostike, tretmana, edukaciji i istrazivanjima.

Područja primene zdravstvene psihologije

Uticaj psihičkih činilaca na dozivljaj bola empirijski je potvrđen. Pokazalo se da na kvalitet i intezitet bola utiču: stavovi, verovanja, običaji zajednice, psihička stanja, pažnja, motivacija, osobine ličnosti. Posebnu pažnju zahteva fenomen psihogenog bola koji se najčešće javlja kod dece. U tretiranju organskog bola preporučuju se tehnike učenja samokontrole, delovanje na faktor očekivanja (pokazalo se da odgovarajuće pripremljeni i informisani pacijenti se manje žale na bol posle operacije). Kontrola bola moze se, zavisno od potreba i kapaciteta pacijenta, sprovesti treninzima relaksacije, desenzitizacije, tehnikama za redukciju anksioznosti, biofeedback tehnikama.

Smeštaj u bolnicu (hospitalizacija) zahteva prilagođavanje na nove uslove u okolnostima doživljaja straha i neizvesnosti usled somatske bolesti. Adaptacija je praćena osećanjima zavisnosti i gubitka kontrole. Posledice hospitalizacije posebno se proučavaju kod dece, kod koje je hospitalizacija forma odvajanja od roditelja emocionalne i opšte deprivacije. Ispitivanja akutnih reakcija na separaciju govore da hospitalizacija najteže pogađa decu u uzrastu od 6 meseci do 4 godine. Dugotrajna hospitalizacija dovodi i do depresivnih reagovanja sa simptomima ravnodušnosti, povlačenja, odbijanja kontakta, apatičnosti.

Jedno do stresogenijih iskustava visokog inteziteta vezanih za bolest i lečenje je operativni zahvat. Anksioznost je redovan prateći fenomen i oscilira od blagih formi do dezorganizujućih kada pacijent gubi kontrolu. Učenje korišćenja delotrvornijih mehanizama suočavanja sa stresom praćeni su boljim indeksom postoperatovnog oporavka. U vezi toga izrađuju se programi pripreme za operaciju, za decu i za odrasle. U radu sa odraslima primenjuju se dva tipa programa. Jedan je usmeren na sam operativni postupak kada se pacijentu daju adekvatne informacije o zahvatu i okolnostima zahvata. Drugi deo pripreme usmeren je na efektivna stanja. Estetski operativni zahvati (generalno, a posebno kod mladih) imaju značajne psihološke korelate u smislu procene indikacija za operaciju koja uključuje procenu motivacije, samovrednovanja, slike o sebi.

Teme transplatacije organa, donatorstva, rad se porodicama obolelih i medicinskim timovima koji rade sa pacijentima u terminalnim stanjima, pitanje eutanzije, takođe su teme koje zahtevaju multidisciplinarni pristup.

Na praktičnom nivou, primena teorijskih znanja i u svetu i kod nas posebno je rezultirala saradnjom u nekoliko područja medicine.

U oblasti kardiovaskularnih oboljenja saradnja je bazirana na saznanjima o delovanju stresa kao faktora rizika za razvoj aterosklerotičnih procesa, koronarnih bolesti i hipertenzije. Istraživanja su usmerena ka otkrivanju rizičnih grupa i menjanju načina suočavanja sa stresom (antistres programi, vezbe opuštanja, lečenje od depresije i straha od smrti). Napori se usmeravaju i na prevenciju sledećeg, nakon jednog prebolelog infarka, preoperativnu kardiohirušku pripremu i postoperativni period prilagođavanja, probleme pacijenata u procesu rehabilitacije i resocijalizacije.

Psihološki problemi i tretman pacijenata obolelih od malignih bolesti predstavljaju posebno delikatan postupak. Uprkos napretku bio-medicinskih tehnologija u ranom otrkrivanju i lečenju, kao i značajno povećanom broju osoba koje su preživele neko onkološko oboljenje, saznanje da se boluje od maligne bolesti izaziva snazan emocionalni odgovor. Svaka faza bolesti, počevši od sprovođenja dijagnostičkih procedura, preko pacijentovog saznanja od čega boluje, kompleksnog i neizvesnog onkološkog lečenja, kontrolnih pretraga, recidiva bolesti, konstantan su izvor psihološkog distresa.

Poslenje tri decenije poremećaji ishrane su u ekspanziji. Shvaćni su kao međudelovanje psihosocijalnih i bioloških uticaja koji rezultiraju problemom kontrole u ponašanju. Anoreksija/bulimija u adolescentnom periodu su ozbiljni poremećaji koji zahtevaju kompleksan i dugoročan tretman čitavog tima stručnjaka. Sa druge strane gojaznost se razmatra kao problem epidemijskih razmera sa dugoročnim posledicama na somatsko zdravlje (hipertenzija, dijabetes tip II).

U oblasti ginekologije i akušerstva tradicionalni doprinos je u domenu priprema trudnica za različite faze trudnoće i sam porođaj, kao i praćenje postpartalnih stanja. Sve su brojnije škole roditeljstva, aktuelizuju se i teme vezane za psihološke aspekte neplodnosti i asistirane fertilizacije (reprodukcije).

U nefrologiji se razmatraju psihološki efekti na hroničnu bubrežnu bolest, posebno kod dijaliziranih pacijenata. Ciljne teme su doživljaj zavisnosti, problem adaptacije, samopercepcije i doživljaja vlastitog tela. Empirijski je potrvđeno da u situaciji prolongiranog stresa, kao što je slučaj kod pacijenata sa hroničnom renalnom insuficijencijom koji su godinama na hemodijalizi, vremenom dolazi do sve neefikasnijeg prilagođavanja: javljaju se pasivnost, negativna slika o sebi i mehanizmi poricanja.

Tretman obolelih od progresivnih degenerativnih bolesti, respiratornih, dermatoloških, gastrointestinalnih, kao i brojni kompleksni problemi u pedijatriji, takođe su polje interesovanja i rada u kliničkoj praksi.

Umesto zaključka

Savremene tendencije razvoja psihologije i proširenje područja praktične primene u oblasti medicine su u duhu osnovnog postulata pariske psihosomatske škole „... da objektivno prisustvo organske patologije čini svakog pacijenta psihosomatskim bolesnikom, kao što ne postoji organsko oboljenje koje nije i psihosomatsko...“.

Slavica Tošić,
spec.med.psihologije